Không chỉ trong thời xa xưa, ngay cả hiện tại, ta vẫn thường nghe nhắc đến “công tử bột” như một cụm từ mô tả những cậu ấm con nhà giàu, sáng sủa và phú mà lại thiếu kiến thức về cuộc sống, thường ngông cuồng, nông cạn, và đặc biệt là ham vui, lười biếng.
Họ là những người “sưởi ấm nắng không đến, che mưa không ướt,” luôn cần sự giúp đỡ từ người khác, một chút từng ly từng tý. Đôi khi, điều này có thể là do bậc phụ huynh bao bọc quá kỹ, không muốn con cái phải đối mặt với khó khăn trong cuộc sống từ quá sớm, nhưng kết quả lại làm cho họ trở nên phụ thuộc và không tự lập.
Ngày nay, cụm từ “công tử bột” thường được sử dụng với ý nghĩa châm biếm, mỉa mai, đôi khi có chút sự thương hại, nhưng không đến mức căm ghét hoặc căm hờn.
Tuy nhiên, mặc dù người ta thường nghe thấy về cụm từ này, nhưng ít ai biết được nguồn gốc chính xác của nó.
Nguồn gốc
Giải thích của cụ Nguyễn Công Hoan
Trước đây, nhà văn Nguyễn Công Hoan đã có giải thích như sau: “Đây là cách nói trêu chọc một học sinh đã từng ăn cắp. Tên học sinh đó là Nguyễn Đức Quý. Quý sau này làm mật thám cho Pháp và tham gia vào vụ ám sát cụ Phan Bội Châu tại Thượng Hải vào năm 1925.
Quý là con của một viên chức tại Sở Bưu điện Hà Nội. Khi còn đi học, Quý đã mê một người đàn bà hát, tên là Minh, làm việc tại rạp Quảng Lạc. Quý muốn tặng cho Minh một chiếc nhẫn kim cương và đã nảy ra ý tưởng ăn cắp từ cửa hàng Gôđa”. Trích từ Tuyển tập Nguyễn Công Hoan – tập III năm 1986, NXB Văn Học, Hà Nội.
Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu đã đưa ra lời bác bỏ và không đồng ý với quan điểm này. Do đó, đây chỉ có thể coi là một trong những giả thuyết và không phải là giải đáp cuối cùng.
Nhiều nghiên cứu viên đã tìm kiếm các bằng chứng khác để xác định nguồn gốc chính xác. Dựa vào sách “Kể chuyện thành ngữ” tập 2, của NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, họ đã đưa ra một lời giải thích khác:
Theo người ta kể, các “công tử bột” thực chất không phải là người xa lạ mà là những công chức làm việc trong lĩnh vực dây thép (bưu điện) trong thời kỳ thực dân Pháp. Thời đó, các công chức này thường mặc áo quần trắng, trông sáng sủa và lộng lẫy khi xuất hiện trên đường phố của các thành phố lớn.
Trong mắt người lao động, họ trở thành biểu tượng của sự lãng phí. Nhưng tại sao lại gọi họ là “công tử bột”? “Công tử” đã dễ hiểu, nhưng từ “bột” có ý nghĩa gì?
Theo cách hiểu dân gian, “bột” có thể liên quan đến các loại bột như bột gạo, bột mì, bột sắn, và thậm chí là bột gà, bột phổng… Cũng như các đồ chơi dễ thương và phô trương cho trẻ em.
Và từ “bột” cũng có thể là cách phiên âm tiếng Pháp “poste,” có nghĩa là bưu điện (dây thép). Vì vậy, “công tử bột” có thể hiểu là những người công tử làm việc trong ngành bưu điện.
Tuy nhiên, cách giải thích này vẫn còn nhiều điểm mơ hồ. Thứ nhất, cụm từ “công tử bột” không chỉ dành riêng cho các công chức bưu điện, mà còn để ám chỉ những cậu ấm con nhà giàu. Thứ hai, nó được sử dụng để châm biếm những nam thanh niên luôn vui chơi mà không làm việc, được nuôi dưỡng trong phong cách sống xa hoa, khiến họ yếu đuối về thể chất và mất tinh thần.
Thực tế, cả hai cách giải thích trên đều có phần đúng và không đúng. Lời giải thích mà nhiều nghiên cứu viên đồng tình nhất có lẽ là sự kết hợp của cả hai cách giải thích.
Ban đầu, “công tử bột” có thể xuất phát từ việc sai phiên âm của từ “poste” trong tiếng Pháp. Khi một nhà báo thời đó điều tra về đứa con hư của một viên chức bưu điện cao cấp có tên là Nguyễn Đức Quý, ông ấy sử dụng cụm từ “công tử bột,” và từ đó, cụm từ này đã bắt đầu có sự chuyển nghĩa và ám chỉ những người trẻ con chỉ biết ham vui, phá đám, và thỉnh thoảng có vẻ ngờ nghệch, chẳng hề muốn làm việc chăm chỉ.
